Solitair of solidair
Mijn moeder had in de jaren ‘50 een huisje laten bouwen op de Drentse hei. Na het overlijden van mijn vader, die zij op al zijn ongeregelde standplaatsen had gevolgd, wilde ze alleen nog maar verder de binnenlanden in. Veel was het niet, dat huisje. Een zitkamer, twee slaapkamertjes, een keukentje, een halletje, met links een wc en rechts een lavet. Een totale oppervlakte van niet meer dan 12 bij 6 meter. Dubbel steens. Ze vond geen geschikte behuizing en mijn broer Jan had een mooi ontwerp gemaakt. De diverse “schoonheidscommissies” hadden zoveel detailwijzigingen verlangd dat van het oorspronkelijke ontwerp weinig meer over was.
Moeder had zelf het stuk land aangewezen waarop ze wilde bouwen, ze was zelf met een eigen ontwerp gekomen. Die boeren hadden nog nooit zoveel kapsones van een stadse meegemaakt. Onder de bevolking daar heerst jenever en achterdocht. Gebeurt er iets op het platteland, dan weet niemand er het fijne van, maar iedereen is er wel bij betrokken. Ze was niet bang. Ze ging ons voor op de fiets met Charly achterin. Charly was een hondje dat we ooit van een boer gered hadden. Ze was vernoemd naar Checkpoint Charly: die grensdoorgang in de muur van Berlijn.We verlieten in de weekeinden Meppel om zo’n 20 kilometer landinwaarts te trekken. Wij reden vrolijk op onverharde wegen achter haar aan. Had ze niet ooit op een sportacademie gezeten. Kon ze geen tobbe vol met was optillen? Had ze geen acht kinderen gebaard? Mijn oudere broers reden rond in oude auto’s, studeerden al, of ze zaten op de grote vaart naar Australië. Wij, de jongste drie, de naoorlogse generatie zeg maar, volgden haar op deze expeditie.
Ze was een Amsterdamse.
Toch was mijn moeder geen zonderling. We gingen bij de buren op bezoek. We kochten melk en eieren bij de boer. Met de schaapsherder hield ze hele verhalen en we dronken altijd wat bij het clandestiene theehuis in het bos. Wij gingen met de jagers mee en moeder lette erop dat ze ze allemaal kende en ze zag erop toe dat we voor donker weer binnen waren. Bij boer Kelly stond op een dag een moderne televisie. Ze plande de bezoekjes zo dat we het TV-Journaal om 6 uur konden zien.
Weduwe met haar kinderen.
’s Zondags gingen we altijd naar de kerk in Ruinen. Toen was al duidelijk dat het geloof aan ons geen bestede zaak was. We gingen zoals een goed dooplid, of zoals mijn moeder, een belijdend lid, betaamd. Mijn broers waren vrijmetselaar of toen al ergens in de binnenlanden van India bij Sai Baba verzeild. Ik had gezondigd tegen de heilige geest en daarin op de Drentse heide kon de almachtig heerser toch niets voor ons uitrichten. Ik geloofde in Wodan en in “witte wieven”, heksen die plotseling vanuit flarden mist naderbij komen. Ik denk dat mijn moeder naar de kerk ging om wat contacten te onderhouden met de bevolking. Zij was ’s ochtends toch al vroeg wakker en ze had ons mooi op tijd uit bed getrommeld.
Meer niet.
Die zondag zal dominee Vreugdenhil spreken en die is een beetje familie van ons. Van ons emanciperende gereformeerde volksdeel, bedoel ik, van het spaarbusje op de schoorsteen voor de Vrije Universiteit. Het volk moet gekerstend worden en de opdracht die de gereformeerde kerk in het Drentse achterland heeft, is een van God gegeven. Vreugdenhil preekte op verschillende plaatsen en het verplaatste zich in een klein éénpersoons autootje. Een soort cockpit op drie wielen. Meestal kwam ie precies op tijd aan. Hij zwaaide dan de rijdende glasbol open en stapte als professor Barabas uit: klaar voor zijn goddelijke missie, in toga. Vreugdenhil was een spontaan spreker en ook de gebeden leek hij zo uit zijn mouw te schudden. Hij legde een horloge op de kansel, bekeek zijn gehoor. Ik denk dat hij dan met zichzelf afsprak hoelang de te verrichten handelingen mochten duren en dan improviseerde hij uit de losse pols. Zijn toon was aanvankelijk gelijkmatig, maar zodra de eersten, die al om zes ‘uur s ochtends onder de koeien hadden gezeten, in slaap vielen, wisselde hij van toonzetting: bulderende waarschuwingen van hel en verdoemenis, dan weer een kabbelend geprevel van genade en verzoening. Ze sliepen er onrustig van; zuchten, gapen, verzitten. Maar, Vreugdenhil zorgde er tenminste voor dat Gods woord niet aan de slapers voorbijging.
Hij stond op de kansel, hij sprak over ‘solitair of solidair’, het horloge lag klaar, de gemeenteleden gaven een rol King door. De ouderlingen strekten de benen, in afwachting van datgene dat de voorzienigheid hem zou ingeven. Ik herinner me de voortdurende herhaling van die twee woorden: solitaàair of solidaàair. Zoals Johnny de Selfkicker dat jaren later zou doen voor het grootstedelijk publiek.
Moeder schrok op uit haar dutje. Vreugdenhil sprak van ‘sjieke buitenlui met luxe gewoonten die geen deelhebben aan de noden van de plattelandsbevolking’ en ‘dat de eerste collecte bestemd is voor overgeblevenen van gesneuvelde familieleden.’ Ik zag mijn moeder met een kordaat gebaar haar duit in hun zakje doen.
BB
Amsterdam, 15 september 1994
(Opgenomen in de Veerkrant te Leiden. Locale kranten productie van P&D (van Problem&Design zo had mijn bedrijf genoemd) tijdens het Veercongres Solidair of solitair. Eerste exemplaar van de krant werd overhandigd aan Koningin Beatrix. Hieronder de Friese vertaling van Baukje Stavinga)
Solitêr of solidêr
Us mem hie yn de fyftiger jierren in húske bouwe litten op de Drintske heide. Nei it ferstjerren fan ús heit, dy’t se op al syn ûngeregelde stânplakken folge hie, woe se allinne noch mar fierder de binnenlannen yn. It wie net folle, dat húske. Ien sitkeamer, twa sliepkeammerkes, in keukentsje, in gonkje, mei links in wc en rjochts in lavet. In totale oerflakte fan net mear as 12 by 6 meter. Dûbel stiens. Se fûn gjin geskikte behuzing en myn broer Jan hie in moai ûntwerp makke. De ferskate kommisjes hienen safolle detail feroaringen easke dat fan it oarspronklike ûntwerp net folle mear oer wie.
Mem hie sels it stik lân oanwiisd wêr’t se op bouwe woe, se wie sels mei in eigen ûntwerp kommen. Dy boeren hienen noch nea safolle kapsoanes fan in stedske meimakke. Under de befolking dêr hearske jenever en erchtinken. Bart der wat op it plattelân, dan wit nimmen der it fijne fan, mar elk is der wol by belutsen.
Se wie net benaud. Se gie ús foar op’ e fyts mei Charly achteryn. Charly wie in hûntsje dat wy destiids fan in boer rêden hienen. Se wie ferneamd nei Checkpoint Charly: dy trochgong fan de grins yn de muorre fan Berlyn. Wy ferlieten yn de wykeinen Meppel om sa’n 20 kilometer it lân yn te gean. Wy rieden fleurich op ûnferhurde diken achter har oan. Hie se ea net op in sport akadeemje sitten. Koe se gjin tobbe fol wask optille? Hie se gjin acht bern krigen? Myn âldere broers rieden yn âlde auto’s om, studearren al, of sieten op de grutte feart nei Australië. Wy, de jongste trije, de generaasje fan nei de oarloch sis mar, folgen har op dizze ekspedysje.
Sy kaam út Amsterdam.
Dochs wie ús mem gjin sûnderling. Wy gienen by de buorlju op besite. Wy kochten molke en aaien by de boer. Mei de skieppehoeder hold se hele ferhalen en wy dronken altyd wat by it klandestine teehûs yn it bosk. Wy gienen mei de jagers mei en mem tocht der om dat se dy allegearre koe en se seach der op ta dat wy foar tsjuster wer yn’ e hûs wienen. By boer Kelly stie op in dei in moderne telefyzje. Se plande de besites sa dat wy it tv sjoernaal om 6 oere sjen koenen.
Widdo mei har bern.
Sneins gienen wy altyd nei tsjerke yn Ruinen. Doe wie al dúdlik dat it geloof oan ús net bestege wie. Wy gienen sa’t in goed dooplid, of sa as ús mem, in beliden lid, takomt. Myn broers wienen frijmitseler of doe al earne yn de binnenlannen fan India by Sai Baba fersyld. Ik hie sûndige tsjin de hillige geast en dêryn op de Drintske heide koe de almachtich hearsker dochs neat foar ús útrjochtsje. Ik leaude yn Wodan en yn ‘de wite wiven’, heksen dy’t ynienen út flarden mist tichterby kamen. Ik tink dat ús mem nei tsjerke gie om wat kontakten te ûnderhâlden mei de befolking. Sy wie moarns dochs al betiid wekker en hie ús moai op tiid fan’ t bêd helle.
Mear net.
Dy sneins sil dûmny Vreugdenhil sprekke en dy is in bytsje famylje fan ús. Fan ús emansipearre grifformearde folksdiel, bedoel ik, fan it sparpotsje op de skoarstienmantel foar de Vrije Universiteit. It folk moat kristene wurde en de opdracht dy’t de grifformearde tsjerke yn it Drintske achterlân hat, is ien troch God jûn. Vreugdenhil preke op ferskillende plakken en hy ferpleatste him yn in lyts ienpersoans autootsje. In soarte fan cockpit op trije tsjillen. Meastal kaam er krekt op’ e tiid oan. Hy swaaide dan de ridende glêsbol iepen en stapte as professor Barabas út: klear foar syn godlike missy, yn toga. Vreugdenhil wie in spontaan sprekker en ek de gebeden like er sa út de mouwe te skodzjen. Hy lei in horloazje op’ e kânsel, beseach syn taharkers. Ik tink dat er dan mei himsels ôfprate hoe lang de te ferrjochtsjen handelingen duorje mochten en dan ymprovisearre er út de losse pols. Syn toan wie ynearsten lykmjittich, mar sa gau as de earsten, dy’t al om seis oere moarns ûnder de kij sitten hienen, yn sliep foelen, wiksele er fan toansetting: bolderjende warskôgingen fan hel en ferdommenis, dan wer in mompeljend gepreuvel fan genede en fersoening. Se sliepten der ûnrêstich fan; suchtsje, gapje, fersitte. Mar, Vreugdenhil soarge der teminsten foar dat Gods wurd net oan de sliepers foarby gie.
Dy sneintemoarn sil er sprekke oer ‘solitêr of solidêr’. It horloazje leit klear, de gemeenteleden jouwe in rôle King troch. De âlderlingen strekke de skonken, yn ôfwachting fan itjinge dat de foarsjennichheid de sprekker ynjouwe soe.
Fan de preek kin ik my de oanhâldende werhelling fan dy twa wurden yn it sin bringe: solitêêêr of solidêêêr. Sa’t Johnny de Selfkicker dat jierren letter dwaan soe foar it grutte publyk.
Mem skrikt ynienen op út har knipperke. Vreugdenhil sprekt fan ‘sjieke buitenlui met luxe gewoanten die geen deelhebben aan de noden van de plattelandsbevolking’ en ‘dat de eerste collecte bestemd is voor overgeblevenen van gesneuvelde familieleden.’
Ik sjoch ús mem mei in kordate beweging har duit yn it pûdsje dwaan.
Bert Bakker
Amsterdam, 15 septimber 1994